Διατροφή και ανάπτυξη
«Φάε, για να μεγαλώσεις και να γίνεις δυνατός». Αυτή ήταν τα παλιά χρόνια η συμβουλή των μεγαλυτέρων προς τα παιδιά.
Σήμερα, στην εποχή των φαστφουντ και των διάφορων λιχουδιών (σοκολάτες, γαριδάκια κ.α.),οι συμβουλές των οργανισμών υγείας παγκοσμίως στοχεύουν στην ποιότητα των γευμάτων από το ξεκίνημα της ζωής, χωρίς ωστόσο ιδιαίτερη επιτυχία.
Οι διατροφικές συνήθειες των παιδιών έχουν συχνά μεγάλη απόκλιση από τις συνιστώμενες διατροφικές συστάσεις, με μεγάλο αντίκτυπο στην ανάπτυξή τους.
Λιγότερο κρέας, λιγότερος σίδηρος
Το ποσοστό κρέατος στην ημερήσια διατροφή στις ανεπτυγμένες χώρες είναι αρκετά μεγάλο, συχνά εις βάρος άλλων σημαντικών τροφών όπως λαχανικά, φρούτα, σιτηρά κ.α. Με αυτόν τον τρόπο παραμένουν τα επίπεδα σιδήρου αρκετά υψηλά – πολλές φορές και άνω των φυσιολογικών ορίων.
Μια έρευνα του ΙνστιτούτουRobertKoch στη Γερμανία,έδειξε ότι τα επίπεδα σιδήρου στις ηλικίες 6-9 ετών ήταν φυσιολογικά. Η ίδια έρευνα έδειξε φυσιολογικά επίπεδα και στα αγόρια άνω των 12 ετών.
Μειωμένα επίπεδα σιδήρου παρατηρήθηκαν στις ηλικίες 10-11 ετών και στα δυο φύλλα,καθώς και στα κορίτσια 10-17 ετών. Αυτή η απώλεια σιδήρου μπορεί να εξηγηθεί στα κορίτσια αφενός λόγω της έναρξης έμμηνου ρύσης και αφετέρου λόγω της τάσης τους σε αυτές τις ηλικίες να καταναλώνουν λιγότερο κρέας σε σχέση με τα αγόρια ή και καθόλου.
Σίδηρος. Σημαντικός από το ξεκίνημα της ζωής
Εκτός από την αυξημένη ανάγκη σιδήρου στις φάσεις ανάπτυξης και την μη ισορροπημένη διατροφή, η έλλειψη σιδήρου πηγάζει πολλές φορές από την βρεφική ηλικία ή ακόμα και από την περίοδο της κύησης.
Συγκεκριμένα, σε συχνές και επαναλαμβανόμενες γεννήσεις, σε πολύδυμες κυήσεις, στα πρόωρα καθώς και σε βρέφη, που ο θηλασμός παρατείνεται σε ηλικία μεγαλύτερη των 6 μηνών.
Σε αυτές τις περιπτώσεις ξεκινούν πολλά βρέφη τη ζωή με μειωμένες αποθήκες, που αργότερα θα οδηγήσουν σε έλλειψη σιδήρου.
Έλλειψη σιδήρου στα βρέφη
Υπό φυσιολογικές συνθήκες τα βρέφη έρχονται στον κόσμο με ικανοποιητικά αποθέματα σιδήρου. Σε συνάρτηση με το μητρικό γάλα, η ποσότητα αυτή σιδήρου αρκεί για τους πρώτους 4-6 μήνες ζωής. Σε περιπτώσεις όμως που η μητέρα έχει μεγάλη έλλειψη σιδήρου κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, τότε η ποσότητα σιδήρου που χρειάζεται το βρέφος δεν επαρκεί.
Η πιο κρίσιμη περίοδος για την επάρκεια σιδήρου στα παιδιά είναι η ηλικία μεταξύ 6-36 μηνών, καθώς η περιεκτικότητα του μητρικού γάλακτος σε σίδηρο μειώνεται κατά τους πρώτους 6 μήνες μετά τη γέννηση στο ήμισυ. Ταυτόχρονα μετά τον 2ο χρόνο ζωής αυξάνεται σημαντικά η ποσότητα αίματος του παιδιού, άρα χρειάζεται μεγαλύτερη ποσότητα διαθέσιμου σιδήρου για την δημιουργία αιμοσφαιρίνης. Για αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό στα βρέφη που θηλάζουν να γίνεται από τον 5ο μήνα ζωής εισαγωγή τροφών πλούσιων σε σίδηρο (π.χ. πατάτα, λαχανικά, κρέας).
Παρατεταμένη διάρκεια θηλασμού μετά τους 6 πρώτους μήνες ζωής, καθυστερημένη εισαγωγή στερεών τροφών και μια διατροφή βασισμένη μόνο σε λαχανικά, μπορεί να προκαλέσει έλλειψη σιδήρου έως και τη νηπιακή ηλικία.
Έλλειψη σιδήρου στους εφήβους
Η επόμενη κρίσιμη περίοδος, όπου ο σίδηρος παίζει σημαντικότατο ρόλο, είναι οι ηλικίες μεταξύ 11-14 ετών.
Στα μεν αγόρια, τότε αυξάνεται η μυϊκή μάζα. Ο σίδηρος αποτελεί κύριο συστατικό της μυοσφαιρίνης, η οποία βρίσκεται σε αφθονία στους μυς στους οποίους μεταφέρει οξυγόνο.
Στα δε κορίτσια είναι επίσης μια περίοδος αυξημένων αναγκών σε σίδηρο. Όχι τόσο λόγω της αύξησης της μυϊκής τους μάζας αλλά λόγω της έναρξης της έμμηνου ρύσης, δια μέσου της οποίας υπάρχει απώλεια σιδήρου σε τακτική βάση. Επίσης τα κορίτσια συνηθίζουν στην εφηβεία να πειραματίζονται με την διατροφή τους μειώνοντας τις ποσότητες κρέατος που καταναλώνουν. Όλα τα παραπάνω μπορεί να έχουν σαν αποτέλεσμα έλλειψη σιδήρου.
Επιπρόσθετα, τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια, στην εφηβεία μπορεί να προκληθεί μια επιπλέον απώλεια σιδήρου λόγω της έναρξης συστηματικής αθλητικής δραστηριότητας.
Επιπτώσεις από την έλλειψη σιδήρου
Ο σίδηρος είναι πολύ σημαντικός για την σωστή σωματική και πνευματική ανάπτυξη, καθώς και για το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών. Κατά τη διάρκεια των περιόδων γρήγορης ανάπτυξης ο σίδηρος δεν παίζει ρόλο μόνο στη διατήρηση της ομαλής λειτουργίας του οργανισμού αλλά είναι απαραίτητος και για την αιμοποίηση καθώς και την ανάπτυξη των μυών και του εγκεφάλου.
Η έλλειψη σιδήρου κατά τις περιόδους αυτές έχει ως αποτέλεσμα σωματική αδυναμία (εύκολη κόπωση) και πνευματική καθυστέρηση του παιδιού με μακροχρόνιες επιπτώσεις.
Σοβαρή έλλειψη σιδήρου στις ηλικίες μεταξύ 6 μηνών έως 16 ετών συνδέεται συχνά με διαταραχές της κινητικής, γνωστικής και κοινωνικό-συναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού όπως για παράδειγμα:
περιορισμένη ανάπτυξη του εγκεφάλου
μειωμένη ικανότητα μάθησης και κακή απόδοση στο σχολείο
ελλειματική ικανότητα προσοχής και μνήμης
περιορισμένη ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων
αλλαγές στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα
ψυχική αστάθεια και ευαισθησία
Αυτές οι διαταραχές μπορεί να επιμείνουν ακόμα και στην ενήλικη ζωή. Ειδικά σε περιπτώσεις που κατά τη βρεφική ή και την πρώιμη παιδική ηλικία υπάρχει σοβαρή έλλειψη σιδήρου, μια καθυστερημένη έναρξη θεραπείας με σίδηρο δε διορθώνει τις μακροχρόνιες επιπτώσεις. Αντίθετα αν η έλλειψη σιδήρου εμφανιστεί στην εφηβεία οι βλάβες είναι -με την κατάλληλη θεραπεία συνήθως αναστρέψιμες.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η έλλειψη σιδήρου μπορεί να αυξήσει την πρόσληψη επιβλαβών βαρέων μετάλλων στα οποία τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα.
Τροφές πλούσιες σε σίδηρο
Κύριες πηγές σιδήρου αποτελούν το κρέας, το ψάρι και ο κρόκος του αυγού. Επιπλέον, φυτικές πηγές σιδήρου, όπως προϊόντα ολικής αλέσεως αλλά και διαφορά λαχανικά, μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη της έλλειψης σιδήρου.
Δυστυχώς, η απορρόφηση σιδήρου από φυτικές πηγές είναι περιορισμένη. Την ήδη αυτή περιορισμένη απορρόφηση δυσχεραίνει η παράλληλη κατανάλωση διάφορων τροφών που εμποδίζουν την απορρόφηση σιδήρου, όπως τρόφιμα που περιέχουν ασβέστιο π.χ. οι τανίνες που υπάρχουν στο τσάι. Για αυτό τον λόγο θα πρέπει να αποφεύγεται η παράλληλη κατανάλωση κρέατος και τυριού. Αυτός επίσης είναι ο λόγος που η κατανάλωση icetea έχει ισχυρή αντένδειξη στην παιδική ηλικία.
Η καλύτερη απορρόφηση σιδήρου επιτυγχάνεται όταν τροφές πλούσιες σε σιδήρο συνδυάζονται με την κατανάλωση βιταμίνης C, όπως για παράδειγμα ένα ποτήρι χυμός πορτοκαλιού με το φαγητό ή χυμός λεμονιού στα φαγητά που ταιριάζει.
Έλλειψη σιδήρου στα παιδιά. Απαιτείται έγκαιρη θεραπεία
Στις ανεπτυγμένες χώρες το ποσοστό έλλειψης σιδήρου στα παιδιά ηλικίας 6-16 ετών ανέρχεται στο 3% με ή χωρίς σύνοδο σιδηροπενική αναιμία. Συχνότερη είναι η έλλειψη σιδήρου σε κορίτσια εφηβικής ηλικίας (8,7%) και μικρών παιδιών με 9%.
Όσο σοβαρή είναι μια έλλειψη σιδήρου τόσο εύκολα μπορεί με μια έγκαιρη διάγνωση να αντισταθμιστεί. Το πρόβλημα της έγκαιρης διάγνωσης έγκειται συνήθως στη δυσκολία ανίχνευσης της ανεπάρκειας αποθηκών σιδήρου, η οποία αποκαλύπτεται μόνο με τον έλεγχο της τιμής της φεριτίνης.
Τη βάση αντιμετώπισης της έλλειψης σιδήρου, αποτελεί η αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες. Συγκεκριμένα μια ισορροπημένη και μεικτή διατροφή με υψηλή αναλογία βιοδιαθέσιμου για το σώμα σιδήρου. Εάν αυτό δεν μπορεί να εφαρμοστεί ή δεν επαρκεί, τότε θα πρέπει να γίνει αναπλήρωση σιδήρου μέσω συμπληρωμάτων, κατόπιν συνεννόησης με τον παιδίατρο.
Προσοχή χρειάζεται στην αλόγιστη και χωρίς έλεγχο χορήγηση συμπληρωμάτων διατροφής που πολλές φορές πραγματοποιείται από τους γονείς. Η έλλειψη σιδήρου είναι μερικές φορές αρκετά μεγάλη και οι δόσεις που περιέχονται σε αυτά τα συμπληρώματα δεν επαρκούν για την αναγκαία αναπλήρωση σιδήρου. Για να αναπληρωθούν τα εξαντλημένα αποθέματα σιδήρου του οργανισμού η θεραπεία πολλές φορές χρειάζεται να διαρκέσει 3-6 μήνες.
Dr. med. Δημήτριος Κωνσταντέλος